Kwalitatief onderzoek is onderzoek dat is gericht op het verkrijgen van informatie over wát er leeft onder een bepaalde doelgroep en waaróm. Deze onderzoeksvorm geeft diepgaande, verklarende gegevens door in te gaan op achterliggende motivaties, meningen, wensen en behoeften van de doelgroep. Kwalitatief onderzoek zoomt in op het waarom achter meningen en bepaald gedrag. Daarbij worden zowel bewuste als onbewuste motivaties van de doelgroep besproken. Kwalitatief onderzoek zoekt naar de aard, de waarde en de eigenschappen van het onderzochte verschijnsel en niet op kwantiteiten zoals hoeveelheid, omvang en frequentie.
Voorbeelden van kwalitatieve gegevens zijn het beleven, ervaren, typeren en het waarderen van bepaalde zaken. Bij kwalitatief onderzoek wordt vooral gebruik gemaakt van nominale en ordinale gegevens. Gegevens op nominaal meetniveau komen voor, doordat er verschijnselen benoemd worden (voorbeeld: man/vrouw). Als de gebruikte gegevens geordend kunnen worden, is er sprake van ordinaal meetniveau (voorbeeld: VMBO/HAVO/VWO). Gegevens op interval- (voorbeeld: IQ van 100, IQ van 110 en IQ van 120) en ratio meetniveau (inkomen, leeftijden, percentages) komen in kwalitatief onderzoek niet of nauwelijks voor.
Een belangrijke sterkte van kwalitatief onderzoek is dat het sterk participatief kan zijn: respondenten kunnen worden uitgenodigd om ter plekke mee te denken over bijvoorbeeld de invulling van dienstverlening, service, een dienstportfolio of toekomstig beleid. Kwalitatief onderzoek is interpretatief en subjectief. Het gaat niet om feiten en cijfers, maar om de ‘waarom’ en ‘hoe’ vraag. Om de betrouwbaarheid van kwalitatief onderzoek te vergroten, wordt kwalitatief onderzoek vaak uitgevoerd in combinatie met kwantitatieve methoden. Om resultaten van een kwalitatief onderzoek weer te geven, kan worden gekozen voor middelen als een logboek, een mindmap of een boomdiagram. Ook zijn er speciale softwarepakketten beschikbaar voor analyses van kwalitatief onderzoek, zoals Kwalitan, KODANI en MAXqda.
1. Onderzoek onder alledaagse omstandigheden
Kwalitatief onderzoek wordt veelal verricht in alledaagse situaties, zoals in een bedrijf, winkelcentrum of stadswijk. Waar bij andere onderzoeksmethoden een ‘kunstmatige’ onderzoekssituatie wordt gecreëerd, gebruikt kwalitatief onderzoek de bestaande situatie als onderzoekssituatie. Het is dan ook de bedoeling om deze bestaande situatie zo min mogelijk te verstoren. Er zijn gevallen waarin de praktijksituatie wél aangepast moet worden, bijvoorbeeld als er onderzoek wordt gedaan naar het terugdringen van ziekteverzuim bij een bepaald bedrijf.
2. Onderzoekssituatie is contextueel
Het onderzoeksprobleem wordt als een samenhangend geheel beschouwd, iets dat een holistisch perspectief heet. Een kwalitatief onderzoeker kan verschillende soorten gegevens en gegevensbronnen gebruiken. Het onderzoek moet ook gericht zijn c.q. rekening houden met deze context waarin de onderzoeksvraag speelt.
3. Directe waarneming
Bij kwalitatief onderzoek is sprake van directe waarneming die gegevens oplevert. De onderzoeker is daarbij zelf het onderzoeksinstrument. Het functioneren van de kwalitatieve onderzoeker is van groot belang voor het slagen van het onderzoek en daarom worden er hoge eisen gesteld aan hem of haar. Gebruik van modellen of andere hulpmiddelen is toegestaan en gebeurt ook steeds vaker, maar voorop staat dat gegevens zo ‘natuurlijk’ mogelijk worden verzameld, zonder gebruik te maken van al te opvallende onderzoeksinstrumenten. Deze kunnen de onderzoekssituatie verstoren en op die manier de kwaliteit van onderzoeksgegevens negatief beïnvloeden.
4. Subjectiviteit en betekenisverlening
De onderzoeker die gebruik maakt van kwalitatief onderzoek kan gebruik maken van rolovername om zich zo goed mogelijk te verplaatsen in de positie van de betrokkenen. Dit gebeurt meestal door de rol van iemand in het veld in te nemen. Het veld is de situatie of locatie waar de onderzoeker observeert. De onderzoeker leert zo de situatie van binnenuit kennen doordat hij of zij de beleving en betekenisverlening door de betrokkenen zelf ervaart. Essentieel is om hierbij wel objectief te blijven en met distantie te ervaren.
Over kwalitatief onderzoek is een grote hoeveelheid literatuur verschenen. Wij worden vaak door studenten benaderd met de vraag: “wat is goede literatuur over kwalitatief onderzoek?” Bijgaand een aantal titels die bij ons op de plank staan en door ons met enige regelmaat worden geraadpleegd.
1. Basisboek Kwalitatief onderzoek
Baarda, de Goede en Teunissen 
Dit boek geeft praktische handvatten voor het opzetten en uitvoeren van kwalitatief onderzoek en het rapporteren daarover. Een schematisch overzicht van de onderzoeksfasen vormt het uitgangspunt: elk hoofdstuk behandelt telkens één fase van het schema. Deze schema’s passen goed bij het cyclische karakter dat kenmerkend is voor veel kwalitatief (maar ook andersoortig) onderzoek. Deze hoofdstukken kunnen eventueel in willekeurige volgorde worden gelezen. Het laatste hoofdstuk gaat over rapportage en aanbevelingen van kwalitatief onderzoek.
Goed (basis)boek dat vooral een praktisch handvat vormt.
2. Analyseren in kwalitatief onderzoek
Hennie Boeije
Kwalitatief onderzoek doen is één ding, een goede analyse van de hierdoor ve
rkregen gegevens maken is iets heel anders.
Analyseren in kwalitatief onderzoek biedt een stappenmodel voor de systematische analyse van gegevens in kwalitatief onderzoek. De lezer krijgt inzicht in de mogelijke keuzen in de onderzoeksopzet en leert de vaardigheden om zelfstandig een onderzoek uit te voeren én om de kwaliteit van andermans onderzoek te beoordelen. Dat maakt het boek ook bruikbaar voor mensen die onderzoeksopdrachten uitzetten, wat een interessant perspectief biedt waarover je zelden expliciet iets leest. De theorie wordt geïllustreerd met veel voorbeelden, tips, vragen en verwijzingen naar recente literatuur. Analyseren in kwalitatief onderzoek is in de eerste plaats bedoeld voor studenten, maar ook onderzoekers én opdrachtgevers van onderzoek kunnen er een belangrijk houvast aan hebben.
3. Benaderingen in kwalitatief onderzoek
De Boer & Smaling
‘Benaderingen in kwalitatief onderzoek’ vinden wij een prachtig boek, maar is wat minder toegankelijk voor de gemiddelde lezer. Het zet op een relatief hoog abstractieniveau de verschillende benaderingen binnen de kwalitatieve onderzoekstraditie uiteen. De aard van de verschillen in benaderingen kan vaak worden herleid tot de wetenschapstraditie waarbinnen een benadering is ontstaan. Kennis van die wetenschapstraditie of achtergrond van een kwalitatieve benadering is van belang bij het uitvoeren van kwalitatief onderzoek. Het kan ertoe leiden dat kennis, verkregen volgens een bepaalde kwalitatieve onderzoeksbenadering, beter kan worden gesitueerd en begrepen. De invalshoek ligt op de metatheoretische benadering van een kwalitatieve onderzoeksbenadering. In deze bundel komen op dit vlak onder meer aan de orde: narratief onderzoek, discoursanalyse, fenomenologie, handelingsonderzoek, participatief onderzoek en constructivisme. Kortom: een boek over kwalitatief onderzoek op niveau.
